„Wierni przysiędze – EPILOG”, to wystawa nawiązująca do tematu ekspozycji stałej w Muzeum Armii „Poznań” na Cytadeli. Stanowi jej rozwinięcie, a zarazem uzupełnienie o opowieść o powrześniowych losach wielkopolskich żołnierzy, których mobilizacyjny przydział, bieg wojennych wydarzeń, a wreszcie czysty przypadek rzucił w okowy niemieckiej i sowieckiej niewoli – dał szansę na przeżycie lub w dramatycznych okolicznościach tej szansy pozbawił.
Ograniczenia przestrzenne wystawy nie pozwalają na wystarczające rozwinięcie podjętego tematu, a jedynie zasygnalizowanie wątków, które wybraliśmy spośród innych, nie mniej ważnych i ciekawych. Sprowadzając warstwę faktograficzną do najniezbędniejszych danych, skupiliśmy się w dużej mierze na emocjach i przeżyciach bohaterów omawianych wydarzeń, oraz refleksji – czym był obóz jeniecki i niewola. Aby przynajmniej częściowo odpowiedzieć na te pytania uznaliśmy za stosowne, komentarz historyczny bądź encyklopedyczną w charakterze informację, w wielu miejscach zastąpić odwołaniami do tekstów kultury, będących niejednokrotnie wytworem twórczej refleksji samych jeńców.
Narracja prowadzona będzie dwutorowo, za pomocą wizualnie i merytorycznie przeciwstawionych sobie bloków tematycznych. Pierwszy to:
Niewola sowiecka
- Wrzesień 1939 – Ośrodki Zapasowe jednostek Armii „Poznań”, ich sytuacja w pierwszych dniach wojny, marsz na wschód, konsekwencje wkroczenia Armii Czerwonej do Polski, walka na dwóch frontach.
- Niewola – obozy dla oficerów w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie, zwierzchność polityczna nad obozami jenieckimi w ZSRR, wymiana jeńców ze stroną niemiecką, los szeregowych i podoficerów, warunki życia w obozach, indoktrynacja, decyzje dotyczące losu polskich oficerów w dokumentach sowieckich
- Jeńcy Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa – sylwetki polskich oficerów, Janina Lewandowska – jedyna kobieta wśród oficerów zamordowanych w Katyniu, listy do i od rodzin, niepewność jutra i wiara w szczęśliwy finał, poszukiwania zaginionych bez wieści.
- Odkrycie w Lesie Katyńskim, 1943 rok – prace komisji niemieckiej, polski jeniec oflagu w Woldenbergu w niemieckiej komisji badającej doły śmierci w Katyniu
- Niemiecka propaganda o Katyniu – wykorzystanie odkrycia w Katyniu przez agresywną propagandę niemiecką, przykłady z prasy, fałszywe oburzenie i współczucie okazane narodowi polskiemu
- Armia Andersa – informacja o losie nielicznych ocalałych oficerów, obozy przejściowe Griazowiec i Pawliszczew Bor, układ Sikorski-Majski, powrót z niewoli żołnierzy więzionych na terenie ZSRR i szansa na dalszą walkę w szeregach polskiego wojska
Jakkolwiek w zamierzeniu szczególny nacisk postanowiliśmy położyć na pierwsze miesiące niewoli, tzn. przełom 1939/40 roku, jednak uznaliśmy, że przekaz musi być uzupełniony o wydarzenia roku 1941 i 1943, ze względu na ich wagę, a jednocześnie bezpośredni związek ze zdarzeniami wcześniejszymi. Abstrahując od zasadności obszerniejszego omówienia prac komisji niemieckiej, równie ważne wydało nam się zaakcentowanie sytuacji polskich jeńców po ataku Niemiec na ZSRR i wzmianka o powstaniu Armii Andersa. Stanowi to, według nas, jeden z momentów istotnie różnicujących charakterystykę niewoli sowieckiej i niemieckiej, a wskazanie podobieństw oraz różnic stanowi jeden z celów wystawy, przy zdecydowanym poniechaniu prób porównywania wartościującego ( „kto miał gorzej”).
Drugi blok skupia się na temacie:
Niewola niemiecka
- Wrzesień 1939 – upadek Warszawy, gehenna jenieckich obozów przejściowych; kadra dowódcza Armii „Poznań” – oflagi, żołnierze– stalagi, komanda robocze, „zwalnianie” z niewoli oznaczające zmianę statusu jeńca, kwestia przestrzegania przez Niemcy konwencji genewskiej, wojskowa zwierzchność nad obozami jenieckimi
- Realia codzienności w obozach jenieckich– zagęszczenie, głód, insekty, „choroba drutów kolczastych”, obozowe pogrzeby, sytuacja polskich jeńców jako pozbawionych państwa opiekuńczego, pomoc z zewnątrz, widmo aresztowania i zesłania do obozu koncentracyjnego
- Historia prawdziwa kapitana Edwarda Mammunowa w filmie Munka „Eroica” – zwrócenie uwagi widza na wnikliwe socjo-psychologiczne studium rzeczywistości oflagowej, jaką jest film oraz przedstawienie sylwetki kapitana Mammunowa, jeńca Murnau.
- Walka o przetrwanie – rola sportu, teatru i twórczość literackiej oraz innych aktywności w przezwyciężaniu destrukcyjnej rzeczywistości obozowej, przy okazji umieścimy słowniczek gwary obozowej, poza tym konspiracja, ucieczki,
- Obozowa propaganda niemiecka –m.in. prasa gadzinowa, plakat, wynikający z nich propagandowy obraz niemieckich obozów jenieckich, zaakcentowanie planów Himmlera odnośnie do polskich jeńców
Na wystawie zobaczymy m.in. opatrzone komentarzem zdjęcia z niewoli i oryginalne jenieckie artefakty, poza tym korespondencję obozową oraz zaaranżowane postaci żołnierzy polskich w mundurach i wojskowym oporządzeniu z września 1939, ponadto sylwetki żołnierza niemieckiego i NKWD-sty.
PROGRAM TOWARZYSZĄCY WYSTAWIE:
Oprowadzanie dla seniorów po wystawie czasowej „Wierni przysiędze-epilog” oraz spotkanie autorskie z Jarosławem Bączykiem wokół książki „Gdy ucichł huk dział… Rzecz o gen. dyw. Tadeuszu Kutrzebie (październik 1939 – styczeń 1947)”
- 22 października godz. 11:00, Muzeum Uzbrojenia (Park Cytadela), udział bezpłatny
Oprowadzania kuratorskie po wystawie „Wierni przysiędze – EPILOG”
- 11 listopada godz. 11:00, Muzeum Uzbrojenia (Park Cytadela), udział bezpłatny
- 16 listopada godz. 11:00, Muzeum Uzbrojenia (Park Cytadela), udział płatny
Wierni przysiędze EPILOG
- Wernisaż: 17 października 2024 r. (czwartek), godz. 11:00
- Czas trwania: do 28 lutego 2025 r.
- Miejsce: Muzeum Uzbrojenia
- Autor wystawy: Anna Adamska
- Współpraca kuratorska: Jarosław Bączyk
- Aranżacja gablot z sylwetkami żołnierzy, współpraca przy realizacji: Krzysztof Jankowiak, Witold Rogowski, Hubert Potejko, Jarosław Stasiński, Krzysztof Hoff
